Rozpoczynamy cykl artykułów dotyczący wad oświadczeń woli przy zawieraniu umów.
Pierwsze pytanie rodzi się od razu – cóż to jest to oświadczenie woli? Jest to decyzja, którą podejmujesz i manifestujesz na zewnątrz, a pociąga ona za sobą jakieś skutki prawne. Najczęściej w prawie nie ma określonego wymogu, w jaki sposób masz zakomunikować światu swoją wolę. Będąc w sklepie możesz powiedzieć do ekspedientki: „poproszę Chwilę dla Ciebie” lub też w milczeniu położyć gazetę na ladzie i wyciągnąć portfel. Każde z tych zachowań będzie czytelnym znakiem, że zamierzasz zawrzeć umowę sprzedaży. Natomiast niektóre czynności prawne wymagają specjalnej formy wyrażenia Twojej decyzji, np. oświadczenie o zakupie mieszkania zawsze złożysz przed notariuszem.
Wada oświadczenia woli to pewna nieprawidłowość, która ma miejsce przy podjęciu decyzji (wewnętrznie) lub przy jej uzewnętrznianiu (zewnętrznie). Poszczególne wady oświadczenia woli różnią się między sobą charakterem i skutkami, jakie wywołują. W naszych dalszych rozważaniach skupimy się na zobowiązaniach składanych w umowie, ale pamiętaj, że wady oświadczenia woli dotyczą też czynności jednostronnych, jak choćby darowizny, testamentu czy udzielania pełnomocnictwa.
Dziś zajmiemy się dwiema nieprawidłowościami, które powodują, że umowa staje się nieważna – nie wywołuje żadnych skutków prawnych od momentu jej zawarcia oraz nie można przywrócić jej ważności. Jest to brak świadomości oraz brak swobody przy powzięciu decyzji i wyrażeniu woli.
Brak świadomości powoduje, że dana osoba nie rozumie własnego postępowania ani konsekwencji swojego działania. Trzeba pamiętać, że nie musimy mieć do czynienia z całkowitą utratą świadomości czy zupełnym ustaniem czynności mózgu. Wystarczy, że stan, który zaistniał, powoduje brak rozeznania, niemożność właściwej oceny sytuacji prawnej oraz niezdawanie sobie sprawy ze znaczenia i skutków własnego postępowania. Brak świadomości wywołany jest najczęściej przez chorobę psychiczną i niedorozwój umysłowy. Ponadto taki stan może się wiązać z przemijającym zaburzeniem czynności psychicznych, źródłem którego może być hipnoza czy działanie pod wpływem narkotyków.
Stan wyłączający swobodę nastręcza zdecydowanie więcej trudności praktycznych niż stan wyłączający świadomość. Wyłączenie swobody ma bowiem miejsce w przypadku występowania niemożliwego do przełamania wewnętrznego przymusu postąpienia w określony sposób np. w czasie silnego głodu narkotycznego. Największe problemy interpretacyjne pojawiają się wtedy, gdy wspomniany przymus psychiczny jest w pewnym stopniu także skutkiem czynników zewnętrznych: między innymi silnym stresem, presją ekonomiczną, natarczywymi sugestiami osób trzecich. Orzecznictwo sądów podkreśla, że brak swobody ma odnosić się do okoliczności dotyczących konkretnej osoby (wewnętrznych), a nie umiejscowionych w zewnętrznym otoczeniu. Na stan wewnętrzny mogą nałożyć się czynniki zewnętrzne, ale to nie one będą miały decydujące znaczenie w rozstrzygnięciu sprawy.
Wskazane wady oświadczenia woli w postaci braku świadomości lub swobody są nierozerwalnie związane ze stanem psychicznym osoby składającej oświadczenie, czasami dotyczą również jej stanu fizycznego. Najważniejszym dowodem w tego typu postępowaniach jest bez wątpienia opinia biegłego, a więc osoby posiadającej specjalistyczną wiedzę z zakresu psychiatrii (można również pomocniczo posiłkować się wiedzą biegłego psychologa). Inne środki dowodowe, na przykład dokumenty czy zeznania świadków, są oczywiście dopuszczalne i często zdecydowanie potrzebne dla pełniejszego wyjaśnienia okoliczności sprawy. Jednakże wszystkie dowody mają tylko pomocnicze znaczenie względem dowodu z opinii biegłych. Jedynie bowiem specjaliści mogą w sposób jednoznaczny i niebudzący wątpliwości stwierdzić, jaki był stopień świadomości lub swobody danej osoby w czasie zawarcia danej umowy. Trzeba więc przyznać, że opinia biegłego ma w przedmiotowej sprawie charakter przesądzający.
Następnym razem zajmiemy się kwestią zawarcia umowy pod wpływem błędu 🙂